Przeciwieństwem ich są stosunki wrogie lub antagonistyczne. Wszystkie one występują w każdej klasie szkolnej. Od struktury tych stosunków w klasie zależy w dużej mierze powodzenie lub niepowodzenie pracy wychowawczej z uczniami. Im większy stopień prawdziwie pojętego koleżeństwa i przyjaźni cechuje panujące stosunki społeczne w klasie, tym po- datniejszy stanowi ona grunt dla oddziaływań typu wychowawczego. Stosunki takie odznaczają się przede wszystkim mniejszym lub większym przywiązaniem emocjonalnym do siebie uczniów, ich wzajemną usłużnością polegającą na wspólnym wspieraniu się w nauce i działalności społecznej oraz zaspokajaniu takich potrzeb psychicznych, jak potrzeby bezpieczeństwa, uznania, samorealizacji. Wymienione cechy w większym stopniu, oczywiście, odpowiadają stosunkom przyjacielskim niż koleżeńskim. Charakterystyczną właściwością obu tych stosunków jest również to, że powstają one spontanicznie, nie narzucane przez nikogo. Trudno zresztą wyobrazić sobie, aby można naprawdę polubić i cenić kogoś w wyniku cudzych poleceń. O powstaniu wspomnianych stosunków decydują różne czynniki, np. bliskość zamieszkania uczniów, podobieństwo ich postaw, uznawanych poglądów, przekonań, wartości, a także odczuwane wzajemnie potrzeby, których zaspokojenie jest możliwe tylko w warunkach prawdziwego koleżeństwa lub autentycznej przyjaźni, jak również określone cechy charakteru, umiejętności i uzdolnień uczniów, czy wreszcie ich wygląd zewnętrzny i usytuowanie materialne rodziców. Jak wykazały badania, przeprowadzone przez Z. Zaborowskiego, na tworzenie się stosunków przyjaźni wśród uczniów w wyższych klasach szkoły podstawowej mają wpływ także ich potrzeby społecznego obcowania z innymi (afiliacji) i potrzeby zależności, związanych z podporządkowaniem się partnerowi. Potrzeby zależności w stosunkach przyjaźni wykazują w wyższym stopniu dziewczęta niż chłopcy.
